#540 "Powiedziała, że nie żałuje" – Tommi Kinnunen (przekład Sebastian Musielak) /premierowo/

Co począć, gdy lęk przed śmiercią zamienia się w lęk przed życiem? Czy po zakończeniu wojny można po prostu wrócić do tego, co było kiedyś – wtopić się ponownie w krajobraz, podjąć na nowo to, co zostało porzucone? Wrócić do domu, uściskać bliskich, oddzielić przeszłość grubą kreską i zapomnieć? Czy kasza i maliny będą smakować tak samo? Czy emocje będą te same? Czy oczy będą widzieć w lustrze to co kiedyś? Niby ta sama twarz, a jednak inna. Bo przecież świat się zmienił. I człowiek również... I czy w ogóle jest jeszcze jakiś dom? Czy jest jakieś jutro?

Kiedy na początku września 1944 Finowie zawarli rozejm z ZSRR, rozpoczęła się tzw. "wojna lapońska" trwająca do kwietnia 1945 roku. Oznaczało to kres obecności III Rzeszy w Finlandii, a dla wielu również koniec koegzystencji fińskiej ludności cywilnej z niemieckimi żołnierzami. Wycofujący się do Norwegii Niemcy siali spustoszenie – niemal cała Laponia została wówczas zrównana z ziemią. Po roku 1945 czas drugiej wojny światowej stał się tematem tabu – przykryła go warstwa milczenia i zapomnienia, tym bardziej że do wielu spraw bezpieczniej było się nie przyznawać. Spalone domy, zniszczenia, mogiły poległych i fizyczne blizny – tego nie dało się ukryć. Jednak to, co najbardziej bolesne skrywane było często głęboko w sercu. 

Wojna lapońska, a właściwie jej druzgocące konsekwencje stały się literackim tłem dla książki Tommi Kinnunena, fińskiego pisarza i nauczyciela. "Powiedziała, że nie żałuje" (tłum. Sebastian Musielak) wychodzi jednak poza dobrze znane i utarte schematy. Kinnunen nie opisuje konfliktu zbrojnego, lecz przedstawia wojnę oczami kobiet – Finek, które po kapitulacji Niemiec wracały pieszo z Norwegii do porzuconych domów w Finlandii – i spotykały się z nienawiścią i społecznym ostracyzmem. Ciekawe zatem jest nie tylko historyczne tło i kobieca perspektywa, ale również kwestie dotyczące moralności, współudziału oraz odpowiedzialności indywidualnej i zbiorowej. W książce Kinnunena kobieca siła, poczucie winy, trudne decyzje, niepewność jutra i przypadkowość losu splatają się ze sobą tworząc przejmującą opowieść drogi. Pięć kobiet odbywa powojenną wędrówkę: dosłownie – przemierzając zrównaną z ziemią Laponię; metaforycznie – zaglądając w głąb własnego serca; i w szerszym kontekście – przechodząc z czasów wojny do czasu pokoju. Nadzieja i lęk mieszają się ze sobą, a dawne życie wydaje się jednocześnie bliskie i dalekie, znajome i obce. Co czeka na bohaterki książki Kinnunena w ich rodzinnych stronach? Nowy początek, a może tylko wstyd, hańba, nienawiść i przymusowe milczenie?

Bo łatwiej kogoś potępić zamiast spróbować zrozumieć. Bo łatwiej milczeć, niż powiedzieć prawdę. Bo łatwiej odejść, niż wrócić...

Książka Tommi Kinnunena jest bez wątpienia jedną z ciekawszych powieści drogi jakie miałam okazję poznać. Wspaniale rezonuje – i to na wielu różnych płaszczyznach. W wymiarze uniwersalnym "Powiedziała, że nie żałuje" to przenikliwe spojrzenie na wojnę z perspektywy kobiet. Tommi Kinnunen opowiada o tym, co wojna robi z człowiekiem – w jaki sposób go naznacza, zmienia i okalecza oraz zmusza do przesuwania granic – emocjonalnych i moralnych. Widzimy kobiety, które, z różnych powodów, podejmowały decyzje, nie zawsze słuszne i akceptowane społecznie. "Powiedziała, że nie żałuje" to również próba konfrontacji z ważnym pytaniem: "Dlaczego mężczyzn usprawiedliwia się rozkazami z góry, a kobiety obarcza odpowiedzialnością indywidualną?". Kobiety, chcąc lub nie chcąc, stały się częścią wojennej machiny – autor pokazuje, że warto i należy poznać kobiecy punk widzenia. W wymiarze indywidualnym, Kinnunen umiejętnie porusza się po grząskim gruncie – z wrażliwością i przenikliwością podejmuje kwestie dotyczące moralności i egzystencjalnych rozterek. I co ważne, tworzy niezwykle interesujące kobiece portrety – złożone i pełne niuansów. Poznajemy pięć kobiet, które różni wiele, ale łączy wspólne doświadczenie: widmo hańby, pogardy i społecznego ostracyzmu oraz niełatwa piesza wędrówka przez zniszczoną Laponię. Kinnunen doskonale zagłębia się w ich świat wewnętrzny – mieszankę lęku i nadziei, skomplikowane emocje, wątpliwości, motywy postępowania i wspomnienia. Między kobietami zawiązuje się wymuszona okolicznościami nietrwała więź, a wędrówka ostatecznie zmienia je na zawsze – dla niektórych staje się drogą ku wolności i niezależności. Może nawet szansą, by w końcu wyrwać się z dawnego życia i podążyć za własnymi pragnieniami. Akcja książki rozgrywa się na przełomie zimy i wiosny, co również nabiera symbolicznego znaczenia. Nie sposób nie zachwycić się realistyczną prozą Kinnunena, w której płynnie przenikają się ze sobą skandynawska natura i świat wewnętrzny kobiet.

"Niektóre wizje były całkiem wyraźne: w jednej kobieta siedzi na poboczu i patrzy na znikające za zakrętem plecy pozostałych, w drugiej wszystkie widzą znajome krajobrazy, ale jeszcze ich nie rozpoznają. Inne obrazy były znów nieostre i bardziej przypominały wrażenia zmysłowe: połyskująca w słońcu tafla jeziora i oślepiająco zielony las. Smród ze spalonych domów, smak jęczmiennego podpłomyka. To, jak czuć pod dłonią dopiero odrastające włosy"

"Powiedziała, że nie żałuje" to pięknie napisana i wartościowa książka, która otwiera i rozum, i serce – bez moralizowania, a z dużą dozą literackiego talentu i psychologicznej przenikliwości oraz ludzkiej wrażliwości i otwartości. To kobieca opowieść o utraconej ojczyźnie i tożsamości, trudnych powrotach i niepewności jutra. A dla mnie również o różnych odcieniach samotności – egzystencjalnych wątpliwościach, przypadkowości losu i próbie przejęcia nad nim kontroli – nadania kierunku swojemu życiu. Tommi Kinnunen dotyka niezagojonych ran – wojny, której widmo czai się nadal w podświadomości kolejnych pokoleń. I oddaje głos kobietom – "tym, które po powrocie do domów z wojny wolały już do śmierci nigdy nikomu nie mówić o pewnym etapie swojego życia". Warto poznać ich historie. Wspaniała książka – pozostawia wiele miejsca na własne przemyślenia. Zostanie ze mną dłużej (i z pewnością trafi na listę ulubieńców 2023). Polecam.

* Współpraca barterowa z Wydawnictwem Poznańskie.

Tytuł oryginalny: Ei kertonut katuvansa

Przekład: Sebastian Musielak

Wydawnictwo: Poznańskie

Seria: Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich

Data wydania: 11 stycznia 2023

Oprawa: twarda

Liczba stron: 320

Moja ocena: 5,5/6